DOLAŞIM SİSTEMİNİN TARİHÇESİ -11- LEONARDO, DÖNEMİN BİLGİSAYARLI TOMOGRAFİK GÖRÜNTÜLEME UZMANI - 2024.09.05

Dolaşım Sisteminin Tarihçesi -11- Leonardo, Dönemin Bilgisayarlı Tomografik Görüntüleme Uzmanı

1500 Leonardo da Vinci (1452-1519)

Leonardo di ser Piero da Vinci, Rönesans döneminin en etkileyici figürlerinden biri olarak, birçok disiplinde ustalaşmış bir İtalyan dahiydi. Ressam olarak tanınmakla birlikte, aynı zamanda mucit, mühendis, bilim insanı, teorisyen, heykeltıraş ve mimar olarak da görev yaptı. Leonardo, sadece sanat alanındaki başarılarıyla değil, aynı zamanda anatomi, astronomi, botanik, haritacılık, resim ve paleontoloji gibi çeşitli alanlardaki çizimleri ve notlarıyla da ünlü oldu. ² Leonardo'ya göre görme, insanın en yüksek duyusuydu, çünkü deneyimin gerçeklerini hemen, doğru ve kesin bir şekilde iletmek tek başınaydı. Bu nedenle, algılanan her fenomen bir bilgi nesnesi haline geldi ve saper vedere ("görmeyi bilmek") çalışmalarının ana teması haline geldi. ⁷ Leonardo'nun ayrıntılı anatomik çizimleri, vücudun iç yapısını gösteren teknolojilerin olmadığı bir dönemde tıp bilimine önemli katkılarda bulunmuştur. Yaptığı diseksiyonlardan elde ettiği bilgileri, o dönemin koşulları altında, sanki modern bir bilgisayarlı tomografiyle yapılmış gibi detaylı bir şekilde çizimlerine aktarmıştır.

Felsefeci Pico della Mirandola (1463-1494), 1486 yılında yazdığı 'De hominis dignitate (İnsan Onuru Üzerine)' adlı eserinde, insanın görevinin Tanrı tarafından yaratılan dünyanın güzelliğini anlamak için "akıl ve düşünce" ile donatıldığını ifade etmiştir. Bu bağlamda, Leonardo da Vinci'nin eserleri ve çalışmaları, insan aklının ve yaratıcılığının sınırlarını zorlayan bir dönemin tanıklığı niteliğindedir. ³

Leonardo, Floransa'da zengin bir noter olan Ser Piero'nun gayrimeşru oğluydu. Neredeyse gizli bir şekilde, Floransa yakınlarındaki küçük bir köyde büyütüldü. Eğitimiyle bir rahip ve amcası ilgilendi. O dönemde, Leonardo'nun gidemediği normal okullarda, öğrencilerin sol elini yazı yazmak için kullanmalarına izin verilmiyordu; tüm öğrenciler sağ elini kullanmak zorundaydı. Buna karşın, Leonardo sol elini serbestçe kullanabiliyor ve sağdan sola doğru yazıyordu. Latin veya Yunanca öğrenme fırsatı bulamadığı için, o zamanın önemli ders kitaplarını, Galen'in Anatomi'si dahil, okuyamıyordu. Çok yönlü bir deha olan Leonardo, kendini sık sık "omo sanza lettera" (eğitimsiz bir adam) olarak tanımlayacak kadar mütevaziydi. Bu sayede, geçmişin batıl inançları ve hatalarıyla dolu çağdaş bilgiden etkilenmedi ve bağımsız bir eğitim alarak bundan yararlandı. ⁴ 

Leonardo, genç yaşta insan vücudunun sırlarını çözmeye odaklanmıştı. Yirmi yaşlarında, o dönem için oldukça nadir olan insan diseksiyonları yaparak anatomiyi incelemeye başladı. Sanatçı olması, ona bu alanda özel izinler sağladı; çünkü o zamanlar insan bedenini kesmek ve incelemek genellikle yasaktı. Bu, dönemin şartları düşünüldüğünde oldukça istisnai bir durumdu. Her ne kadar ilerici bir karar gibi görünse de, 16. yüzyılın başlarında, yenilikçi fikirlere sahip olmak ve bunları uygulamak günümüzdeki kadar kolay değildi. Engizisyon, Roma Katolik Kilisesi'nin otoritesine karşı artan muhalefete tepki olarak, yeni düşünce ve fikirlere karşı giderek daha sert bir tutum sergilemeyi benimsemişti. Leonardo, bu baskıcı ortamda çalışmalarını büyük bir dikkat ve gizlilik içinde yürütmek zorunda kaldı. Engizisyon'un artan baskısı nedeniyle, muhtemelen tüm eserlerini yayınlayamadı ve çalışmalarının büyük bir kısmını gelecek nesillere ulaştırma umuduyla sakladı. Bu durumun en çarpıcı kanıtı, Leonardo'nun kalp ve kan dolaşımıyla ilgili çizimlerinin yanında yer alan "...Eğer izin verilseydi daha fazlasını anlatabilirdim..." notudur. Bu not, dönemin tartışılmaz kabul edilen konularında bile Leonardo'nun daha derin bilgilere sahip olduğunu ve dönemin bilimsel ve dini engelleri nedeniyle bilgilerini tam anlamıyla paylaşamadığını göstermektedir. Engizisyon'un baskısı ve Galen gibi otoritelerin "Ipse dixit" (Üstat öyle dedi) anlayışıyla oluşturulan tıbbi dogmalar, Leonardo'nun özgürce ifade edebilmesinin önündeki başlıca engeller arasındaydı. ^3,4 

Leonardo'nun çalışmalarının ileri görüşlülüğü, yüzyıllar sonra bile takdir edilmeye devam etti. Örneğin, 1969'da Bellhouse'un aort kapaklarının mekanikleri üzerine yaptığı karmaşık deneyler, Leonardo'nun 450 yıl önce gerçekleştirdiği çalışmaların bir benzeri niteliğindeydi. Bellhouse, şeffaf bir aorta modelini su ile doldurarak ve suya küçük parçacıklar ekleyerek akış desenlerini görselleştirmişti. Robicsek, Leonardo'nun benzer deneyleri çok daha önce yaptığını belirterek, onun bilimsel öngörüsünü vurguladı. ³

Leonardo, insan vücudunun yapısını ve işleyişini anlamak için 1506 yılında 100 yaşındaki bir adamın otopsisini yaparak derinlemesine anatomik çalışmalarına başladı. Daha önce hayvanların - öküzler, atlar, bir ayı ve kuşlar - otopsilerini ve çizimlerini yapmıştı, ancak ilk insan çizimleri genellikle insan vücudunun yapısı, işlevleri ve bağlantıları hakkındaki bilinen yanlış bilgileri yansıtıyordu. İlk insan kafatasını 1489 yılında edindi. Leonardo, 1490 dolaylarında, Pavia'da Teorik Tıp Profesörü Marcantonio Della Torre (1481-1511) ile tanıştı. Marcantonio'nun bilgisi, Galen'in klasik çalışmalarına dayanıyordu. Leonardo, "De humanis corpore" (İnsan Vücudu) adlı bu ders kitabını birçok illüstrasyonla yazmayı planladı. Kendisi şöyle demişti: "Anatomik bir yapının özelliklerini çok fazla bilgi ve ayrıntıyla saatlerce açıklayabilirsiniz, ama iyi yapılmış bir çizimin doğruluğuna asla ulaşamazsınız." 1511'de Marcantonio'nun vebadan ölmesinin ardından, iki yıl sonra Leonardo büyük anatomik projesini terk etti. Leonardo, 1513 yılına, yani 60 yaşına kadar, insan anatomisi üzerine dikkatli çalışmalarını sürdürdü; ancak bu süreçte planlanan ders kitabı hiçbir zaman yayımlanmadı. Onun olağanüstü çizimleri ve notları yüzyıllar boyunca yayınlanmadı ve keşfedilmedi, ancak yaklaşık 300 yıl sonra kamuya açılabildi. 1489 ile 1513 yılları arasında yaklaşık 30 ceset üzerinde çalıştı. Bir sanatçı, heykeltıraş ve mühendis olarak da Vinci, vücudun nasıl yapılandırıldığını ve nasıl çalıştığını, ayrıca duyguların nereden geldiğini ve nasıl ifade edildiğini bilmek istiyordu. Kaslar, sinirler ve damarlar üzerine yaptığı titiz çizimler mühendislik becerisini yansıtıyordu, ancak vücut fonksiyonları hakkındaki eski düşüncelerden sıyrılmakta zorlandı, yine de dikkatli ve deneyime dayalı çalışmaları sonunda bu bilgilere ulaştı. ^3,4  

Üç beyin boşluğunda dört mizaç bulunmadığını, kan sisteminin merkezinde karaciğer değil, kalbin olduğunu keşfetti ve ateroskleroz ile karaciğer sirozu hastalıklarını tanımlayan ilk kişi oldu. Beyin boşluklarının anatomik yapısını tanımlamak için erimiş balmumu kullandı ve aort kapakçığında kan akışını incelemek için içinde çimen tohumları bulunan su kullanarak bir cam aorta modeli yaptı. Koroner sinüsleri Antonio Maria Valsalva (1666 -1723)nın adını vermesinden neredeyse 200 yıl önce tanımladı ve Harvey'den 120 yıl önce, kan dolaşımı fikrine çok yaklaşmıştı. ⁵

 

Leonardo, Marcantonio della Torre'den öğrendiği kabul görmüş teorilerden, kendi deneylerine dayanan yeni fikirlerine yavaş yavaş geçti. "Kalp, kendiliğinden kasılan bir kastır," diye belirtiyordu. ^3,5 Bu ifadeyle, kalbe manevi anlamlar yükleyen, onu ruhun, iyiliğin veya duyuların merkezi oolarak gören tüm kutsal görüşlerden vazgeçerek, kalbi sadece mekanik bir organ olarak tanımlayan devrimci bir bakış açısı geliştirdi.

 

Leonardo, atan kalpteki kanın hareketini analiz etmek için domuzlar üzerinde in vivo (canlı içinde) çalışmalar yaptı. Küçük metalik izleyiciler kullanarak, kalbin ve kapakçıklarının kan akışını inceledi. Ayrıca, boğa kalbinin balmumu kalıplarını yaparak, kalpten akan kanın hidrolik özelliklerini inceleyen cam modeller oluşturdu. Bu sayede, insan dolaşımını taklit eden bir in vitro (cam içinde) dolaşım modeli geliştirdi. ³

 

Aortun, kılcal damarlar aracılığıyla cilde kadar uzanan arteriyel kan yoluyla tüm vücuda kan, kalori ve enerji sağladığını anladı. Bronşları en küçük dallarına kadar ayrıntılı olarak inceledi ve her bir bronş dalının, pulmoner arterin bir dalıyla birlikte olduğunu belirtti. Bu gözlemlerden yola çıkarak, bronşların bronşiyal arterlerden hava taşıdığını ve venöz kanın kalbe dönmeden önce akciğerlerde oksijenlendiğini varsaydı. Koroner arter ve venlerin anatomisini de ayrıntılı bir şekilde inceledi ve kalbin kendisini beslediği sonucuna vardı. ³

 

Türbülansları (akışkanların düzensiz ve kaotik hareketi) ve kan akışını görselleştirmek için tohumlar kullandı. Nehirlerdeki su akışının dinamiklerini inceledi, akış modellerini göstermek için renkler kullandı. Nehrin yan duvarlarındaki sürekli stresi "Su sürekli kıyılara karşı sıçrıyor ve zaman geçtikçe nehrin akışı daha da dolambaçlı hale geliyor" şeklinde tanımladı. Nehirlerin merkezindeki ve sınırlarına yakın akış özelliklerini farklı renklerle belirledi ve bu bulguları atardamarlardaki kan akışına aktardı. ³

  

Leonardo, ventriküller genişlediğinde her iki atriyumun da kasıldığını ve kanın atriyumdan ventriküllere aktığını açıkladı. Sağ atriyum ve ventrikül, sol taraftakilere göre daha büyüktür. Hidrolik mühendisliğine özel bir ilgi duyan Leonardo, kalp kapakçıklarının anatomisini inceledi ve kapakçıkların "...üstte endokard (kalbin iç zarı) ve altta kaslarla kaplı olduğunu..." belirtti. Dört kapakçığın da tamamen açılıp kapanması gerektiğini, aksi takdirde kalbin yeterince çalışmayacağını ve atriyumlardaki kanın ventriküllere geri kaçacağı sonucuna vardı. ³

 

İlginçtir ki, Leonardo Pavia'daki bilim insanlarıyla işbirliği sonrasında, Pavia Üniversitesi'nde Realdo Colombo (1516-1559) ve Andrea Cesalpino (1520-1603) kan dolaşımı üzerine yeni teoriler geliştirdi. Bu teoriler, komşu Padua Üniversitesi'nde Fabrizio Acquapendente (1537-1619) tarafından daha da ilerletildi ve neredeyse bütün gelişmeler gizli tutuldu. Cambridge Üniversitesi'nden genç bir öğrenci olan William Harvey (1578-1657), Acquapendente'nin asistanı olarak Padua'da eğitim gördü ve 1602'de mezun oldu. ³

William Harvey, 1628'de "Exercitatio Anatomica de Motu Cordis et Sanguinis" (Kalp ve Kanın Hareketi Üzerine Anatomik Çalışma) adlı eserini yayınladı ve modern kardiyovasküler fizyolojinin temellerini attı. Oksijenasyon kavramı ise Marcello Malpighi (1628-1694) tarafından 1661'de "De Pulmonibus Observationes Anatomicae" (Akciğerler Üzerine Anatomik Gözlemler) çalışmasında tanımlandı. Bu çalışma, venöz kanın akciğerlerde nasıl oksijenlendiğini ve kalbe dönmeden önceki süreci açıklar, böylece William Harvey'in dolaşım teorisini tamamlar. ³ Tüm bu gelişmeler dolaşım sisteminin keşfinde domino etkisi yaratmıştır.

Leonardo, engellere ve ekonomik zorluklara rağmen bilimsel çalışmalarına ve yenilikçi fikirlerine devam etti. Roma'da (1513-1516) büyücülükle suçlandı, ancak Papa'nın kuzeniyle olan ilişkisi sayesinde hapse girmekten kurtuldu. İnsan diseksiyonları yaptığının ortaya çıkmasının ardından laboratuvarı yok edildi ve "Laboratuvarımı mahvettiler" demekle yetindi. Güneş enerjisini kullanarak bir buharlı motor tasarlama girişimi de işbirlikçilerinin çalışmayı bırakıp kaçmasına ve bu yenilikçi fikrin "kara büyü" olarak damgalanmasına yol açtı. ⁴

 

Leonardo, kendi zamanı için ve sonraki yüzyıllar için alışılmadık olan ampirik (deneye dayalı) bir araştırma yöntemi kullanarak çalıştı ve fikirlerini gerçeğe dönüştürme cesaretini gösterdi. O, "Matematikle kanıtlanamayan hiçbir şey gerçek bilim olamaz" diyen Leonardo, aynı zamanda doğaya bakma ve laboratuvarda belirli deney koşullarını uygulama cesaretine sahipti. "Doğa, kendi yasalarının zekası tarafından yönetilir" düşüncesiyle bilimi şekillendirdi. Leonardo'nun doğayı gözlemleme ve deneylerle anlama çabası, bilim ve sanatı bir araya getirerek yenilikçi sonuçlara ulaşmasını sağladı. Ona göre, bilimin ilerlemesi, sanat ve bilimi ilişkilendirme ve sezgilerimizi takip etme cesaretine sahip olmayı gerektirir. Bir bilim insanı, en azından ruhunda bir sanatçı olmalıdır. ⁴

 

Leonardo'nun çalışmaları, yalnızca kendi çağını değil, gelecek yüzyılları da etkileyen bir bilimsel miras bıraktı. Engizisyon'un baskılarına rağmen, bilimsel merakını ve araştırma azmini korudu ve anatomi ile fizyoloji alanlarında çığır açıcı keşiflere imza attı. Bu çabalar, Rönesans'ın bilimsel mirasını oluştururken, modern tıbbın gelişimine önemli bir temel oluşturdu.

Eğer Scotty bizi Leonardo da Vinci'nin dönemine ışınlasaydı ve nadir, belirtileri zor fark edilen PAH hakkındaki şikayetlerimizi kendimize saklamayı tercih edebilirdik.

Engizisyonun ağır baskısı altında, ne biz hastalar PAH'tan yakınmaya cesaret edebilirdik ne de doktorlar böyle bir teşhisi koymaya. Toplumdan gizlenen bir cemiyet gibi, nadir hastalıklarla savaşarak kendi dünyamızda yaşardık.

Gelecek Konu: Dolaşım Sisteminin Tarihçesi -12- Servetus, Pulmoner Dolaşımının İşlevini Tanımlayan İlk Avrupalı 

Kaynakça :

1. Pulmoner Arteriyel Hipertansiyonun Tarihçesi - Bölüm 1 (MÖ. - 1891) (pahssc.org.tr)
2. Leonardo da Vinci - Wikipedia
3. Cardiovascular Research by Leonardo da Vinci (1452–1519) | Circulation Research (ahajournals.org)
4. Leonardo da Vinci (1452–1519) | Circulation Research (ahajournals.org)
5. Leonardo da Vinci: anatomist (bjgp.org)
6. Development of Anatomophysiologic Knowledge Regarding the Cardiovascular System: From Egyptians to Harvey - PMC (nih.gov) - 2014
7. Leonardo da Vinci | Biography, Art, Paintings, Mona Lisa, Drawings, Inventions, Achievements, & Facts | Britannica

Yazan: Kamil Hamidullah
Oluşturma Tarihi: Kamil Hamidullah / EKİM 2018
Önceki güncelleme: Kamil Hamidullah / AĞUSTOS 2024
Son güncelleme: Kamil Hamidullah / EYLÜL 2024

Önceki Konu: Dolaşım Sisteminin Tarihçesi - 1400’lü Yıllarda Bir Adım Geri, Bir Adım İleri

#PulmonerHipertansiyon #DolaşımSistemi #PAHSSc